ویرایش چیست؟
با رجوع به فرهنگ واژگان معین، مدخل «ویرایش» توضیح زیر را می‌یابیم:
(یِ) (اِمص .) زیاد یا کم کردن مطلب، تصحیح و تنقیح متن‌هایی که جهت چاپ و نشر آماده می‌کنند.
همچنین در فرهنگ عمید ذیل واژه «ویرایش» آمده است:
(اسم مصدر) virāyeš تصحیح متن به لحاظ رسم‌الخط، جمله‌بندی، محتوا، و مانند آن.
هرچند در گذشته تولید محتوا عمدتا به صورت متنی بوده است، امروزه محتواها در اشکال مختلفی اعم از عکس، فیلم، موسیقی و غیره تولید می‌شوند. طبیعی است که در فرایند تولید هر محتوایی اشکالاتی رخ دهد. این اشکالات می‌توانند فنی، نگارشی یا دستوری باشند. بنابراین اجرای ویرایش به عنوان ابزاری برای رفع ایرادات احتمالی محتوای تولید شده امری ضروری است و شخصی که این فعالیت را انجام می‌دهد ویراستار نام دارد.
با توجه به فعالیت «موسسه ترجمه البرز» در حوزه ترجمه تخصصی و ویرایش مقاله، در مطلب پیش‌رو به بحث ویرایش در حوزه محتوای متنی می‌پردازیم و در ادامه انواع ویرایش‌ها را به اختصار توضیح داده و چند مثال را بیان می‌کنیم.
ویرایش فنی یا ویرایش صوری
در این نوع ویرایش، عمدتا به ایرادات ظاهری محتوا و رفع آنها توجه می‌شود. به عنوان مثال اصلاح فاصله‌گذاری واژه‌ها مانند تغییر واژه «میتواند» به «میتواند» با اعمال نیم‌فاصله، اصلاح برخی اشتباهات رایج مانند جمع بستن واژگان فارسی با «ات» عربی در «گزارشات»، «کارخانجات» و ...؛ چسباندن ویرگول یا نقطه به واژه قبل از آن و قرار دادن فاصله بین ویرگول یا نقطه و واژه پس از آن نمونه‌ای از ویرایش فنی است.
مواردی از ویرایش فنی در ذیل ارایه می‌شود:
- یکدست کردن رسم‌الخط (قواعد و نشانه‌های وصل و فصل)؛
- اصلاح غلط‌های املایی؛
- بررسی بندها؛
- اصلاح یا اعمال نشانه‌گذاری‌های متن؛
- یکدست کردن ضبط اعلام، اصطلاحات، آوانگاشت آنها در صورت لزوم و آوردن معادل لاتین کلمات؛
- اعمال قواعد عددنویسی، فرمول‌نویسی، آوانویسی، اعراب‌گذاری و اختصارهای متنی؛
- مشخص کردن حدود نقل‌قول‌ها، بررسی ارجاعات، درستی نشانه مآخذ و پانوشت‌ها و یادداشت‌ها؛
- بررسی تمامی نمایه‌ها، جدول‌ها، نمودارها، تصاویر، عکس‌ها، فهرست مطالب، واژه‌نامه و…؛
- بررسی اندازه و نوع قلم حروف، تیترهای اصلی و فرعی، سرصفحه‌ها، عناوین بخش‌ها، فصل‌ها، نسخه‌پردازی و نمونه‌خوان.
ویرایش زبانی-ساختاری
هدف از ویرایش زبانی- ساختاری رفع ایراداتی از قبیل حشو، ابهام، تکلف و ... است. در حوزه تالیف و ترجمه، انتقال مفهوم به مخاطب اهمیت بسیاری دارد. بنابراین رفع اشکالات زبانی – ساختاری همچون کاربرد نا به جا و حذف نادرست فعل، کاربرد نادرست «را»ی مفعولی، کوتاه کردن جمله‌‌های بلند، یکدست بودن متن و تعبیرهای نامناسب و ... ضروری است. به عنوان مثال یکی از ایرادات رایج که امروزه به وفور در متون فارسی مشاهده می‌شود به کار بردن غیرضروری و مکرر فعل «می‌باشد» است؛ چرا که بعضی افراد گمان می‌کنند این فعل از رسمیت و بار ادبی بیشتری نسبت به فعل «است» برخوردار است. در حالی که ادبا تا حد امکان از واژه «است» به عنوان فعل اسنادی استفاده نموده و در موارد ضروری و به منظور جلوگیری از تکرار بیش از حد، واژه «می‌باشد» را جایگزین می‌کنند.
همچنین ویرایش زبانی و ساختاری کمک می‌کند که نوشته ساده و روان شود و ساختار جمله‌بندی به گونه‌ای باشد که خواننده خسته و کسل نشود. به طور کلی ویراستار در ویرایش زبانی توجه ویژه‌‌ای به بازبینی واژگان دارد. اینکه واژه‌ها متناسب با متن بوده، به جا و دقیق باشند، قالبی و کلیشه‌ای و منسوخ نباشند، کوتاه و واضح و ساده و خوش آوا باشند. علاوه بر این، برگزیدن معادل‌های مناسب فارسی برای واژگان بیگانه امری مهم است که به تسلط و تخصص بالایی نیاز دارد. به عنوان مثال بکارگیری واژه «بَسپارش» به جای «پلیمریزاسیون» تنها نمونه‌ای از ویرایش زبانی است.
موارد عمده ویرایش زبانی- ساختاری در ذیل عنوان شده است:
- رفع خطاهای دستوری، ساختاری و جمله‌بندی؛
- اصلاح انحراف از زبان معیار و یکدست کردن زبان نوشته؛
- ابهام‌زدایی از عبارت‌های نارسا، مبهم، متناقض و عامیانه؛
- حذف واژگان؛ تعابیر و اصطلاحات و عبارت‌های تکراری و زائد، عامیانه، ناقص، نارسا، متضاد و متناقض؛
- کوتاه کردن جمله‌‌های طولانی؛
- ساده‌سازی و روان‌سازی متن ازنظر جمله‌بندی؛
- گزینش واژگان مناسب برای واژگان غیرفارسی.
ویرایش محتوایی
هر نوشته‌ای باید از جهات گوناگون بررسی و بازبینی شود. یکی از انواع ویرایشی که باید روی متن صورت بگیرد ویرایش محتوایی است. اگر نوشته مورد نظر داستان باشد، ویراستار محتوایی باید بداند طرح داستان چیست و چه طور پیش می‌رود. این موضوع در زمینه ترجمه نیز اهمیت بسیاری دارد. فرض کنید که در متن یک داستان ادبی، فردی در حال توصیف یک منظره باشد. در اینجا نویسنده یا مترجم باید به شرایط سنی، تحصیلی، موقعیت اجتماعی و بسیاری موارد دیگر توجه نماید تا از واژگان، عبارات و آرایه‌های مناسبی برای آن توصیف استفاده کند. به عنوان مثال به کار بردن واژگان و عبارات وزین، ادبی و پر طمطراق از سوی یک کودک، فردی با جایگاه اجتماعی پایین یا کم‌سواد چندان تناسبی ندارد.
در تالیف یا ترجمه متون علمی، مولف یا مترجم باید از چند و چون مباحث علمی اطلاع داشته باشد. مترجم در ترجمه یک متن باید مطالب را بی کم‌وکاست، صحیح و روان از زبان مبدا به زبان مقصد برگرداند. بنابراین، باید علاوه بر تسلط کافی بر زبان مبدا و زبان مقصد، به مبحث علمی مربوطه نیز تسلط کافی داشته باشد. چرا که عدم آشنایی به ادبیات حوزه مورد نظر و معنی واژگان تخصصی میتواند به اشتباهات فاحشی بیانجامد. به عنوان مثال واژه «culture» در زمینه علوم اجتماعی به معنی «فرهنگ» و در زمینه زیست‌شناسی به معنی «کِشت» است. همچنین واژه «battery» در برق و الکترونیک «باتری» معنی دارد، اما همین واژه در علوم نظامی به معنی «آتش‌بار توپخانه» است. همین موضوع در واژه «complex» با معانی «پیچیده» در ادبیات، «مختلط» در ریاضیات و «کمپلکس» در شیمی برقرار است. موارد متعددی وجود دارد که بروز اشتباه در آنها میتواند به تغییرات نامطلوب در اصل محتوا منجر شود.
مواردی از ویرایش محتوایی عبارتند از:
- حذف، کاهش یا تلخیص مطالب تکراری، غیرضروری، غیرمستند، مبتذل، نامتعارف، سست و ضعیف؛
- اصلاح، تنظیم و جابه‌جایی مطالب برای انسجام و یکدستی نوشتار؛
- افزایش برخی نکات فراموش‌شده یا جاافتاده در متن یا پاورقی؛
- مقابلۀ متن با اصل (در صورت ترجمه یا تصحیح متون کلاسیک)؛
- توضیح، یادآوری یا پیشنهاد ضروری در پاورقی و با ذکر کلمۀ ویراستار (با اجازۀ مؤلف)؛
- بازبینی و تصحیح مطالب نادرست، متناقض و غیرعلمی.
با توجه به توضیحات مطرح شده، آشکار است که موارد مشمول ویرایش میتواند بسیار متعدد و متنوع باشد. برای اجرای یک ویرایش دقیق و بی‌نقص به تجربه و دانش کافی نیاز است. به طوری که گاهی لازم است یک متن توسط چند متخصص در حوزه‌های مختلف ویرایش شود.