بررسي و دسته‌بندي وقايع تاريخي در قصايد خاقاني

پژوهشي است درباره‌ي «بررسي و دسته‌بندي وقايع تاريخي در قصايد خاقاني»

افضل‌الدّين بديل، خاقاني شرواني (520-595هـ.ق)، بي‌ترديد يكي از بزرگان شعر و ادب فارسي است. عمده شهرت وي در سرودن قصايد غرّا و بلند است؛ سروده‌هاي وي (خاقاني) حاوي اطلاعات گرانبهايي در بسياري از زمينه‌هاي مختلف علمي است. اشاره به وقايع تاريخي چون جنگ‌ها،‌ اقدامات پادشاهان و... نيز بسامد فراواني در ميان قصايد وي دارد و اشعار وي را از اين حيث از ديگر شاعران هم‌عصر برجسته مي‌سازد و در مواردي نيز سروده‌هاي وي (در ذكر وقايع تاريخي) مورد استناد تاريخ‌نويسان و پژوهشگران قرار گرفته است. بررسي و دسته‌بندي وقايع تاريخي در قصايد خاقاني، نگاه تازه به سروده‌هاي خاقاني است تا شايد بتوان وقايع تاريخي پنهان مانده در ميان قصايد خاقاني را شناخت و به همگان معرفي نمود و نيز به خوانندگان شعر و ادب فارسي در درك بهتر وقايع تاريخي مندرج در قصايد خاقاني كمك كرد.

از پنج فصل: كليات، اوضاع سياسي و اجتماعي ايران از گذشته تا پايان حكومت خوارزم‌شاهيان، شخصيت‌هاي مورد توجه خاقاني، وقايع و حوادث مورد اشاره خاقاني در قصايد و نتيجه‌گيري، تشكيل شده است. در اين   از 72 منبع اصلي و فرعي استفاده شده و روي هم 201 صفحه را شامل مي‌شود.

 يش‌گفتار

بر گذر زمان سوار مي‌شويم؛‌ عقربه‌هاي ساعت را در جهت گذشته كوك مي‌كنيم؛ حركت در مسير گذشته، سرعت بر پايه‌ي دقّت و تأمل، قدرت را از مطالعات گرفته و با شوق رسيدن به هدف، شتاب مي‌گيريم. آن چه پيش روي شماست ماشين زمان است؛ راهنماي ما در مسير، كتابي است به نام تاريخ، كه هر برگ آن به پهناي حوادثي است كه در سرزميني به نام ايران اتّفاق مي‌افتد. بر پيشاني كتاب دستي مي‌كشيم و آن را باز مي‌كنيم؛‌آن چه ديده مي‌شود، دايره‌هاي تودرتو، سيمايي مات و مبهم به مانند تصاوير سه بعدي، از بزرگ‌ترين تا كوچك‌ترين حد به اندازه يك نقطه است؛ درخششي از كوچك‌ترين دايره تمامي قسمت‌هاي ديگر را دربر گرفته و مانع از ديد كامل آن‌ها مي‌شود. آخرين دايره و يا به عبارتي، بزرگ‌ترين دايره، منطقه وسيعي است به اندازه اوضاع اجتماعي و سياسي جامعه ايران. آگاهي و دقّت به اين اوضاع را شرط ورود به ميدان بعدي مي‌يابيم؛ در اين ميدان تصاويري از جنگ‌ها، غارت‌ها و قتل‌ها را در جاي جاي ايران به صورت پراكنده مي‌توان ديد. با مشخص نبودن محيط حوادث، به انديشه فرو مي‌رويم، در ميسر تفكّر، نگاهمان به دشت وسيعي سرشار از آب به مانند دريا، بيدار مي‌شود. دشت‌هاي وسيع، جنگل‌هاي سبز، كويرهاي سوزان، كوهستان‌هاي پر از برف، رودخانه‌هاي پر از آب و وزش نسيم خنك، بر بيداريمان مي‌افزايد. براي هر چه بهتر ديدن، چشم‌انداز را از آسماني‌ترين مكان انتخاب مي‌كنيم؛ لوحي از جغرافيا به پهناي ايران زمين در مقابل ديدگان قرار مي‌گيرد. تصاوير حاكي از تقسيم اين لوح به مانند پازلي است كه هر قسمت از آن در دست طايفه‌اي از اقوام، به صورت حكومت‌هاي محلّي است. در اين پازل، سهم سلجوقيان، اتابكان و خوارزمشاهيان، بيشتر است و تكه‌هاي كوچك‌تر به غزنويان،‌ غوريان و قراختائيان تعلق دارد. ايرانيان بيگانه از محيط خويش نيز چون آل باوند و صفاريان، هم سهمي در اين پازل دارند.

در شمالي‌ترين نقطه پازل، قطعه كوچكي با حكومتي نه چندان مقتدر، در سايه پرداخت باج و خراج به نام شروان قرار دارد. بر روي نقشه پيكان‌هايي نيز نمايان است كه به ظاهر جهت حملات طوايف را نشان مي‌دهد، امّا در باطن مسيري جز قتل و غارت، ويراني و نارضايتي عمومي بر مردم آن سرزمين نيست. در مسير حركت پيكان، دربار سلاطين با تصاويري چون لهو و لعب، خوشگذراني، شكار، كنيز و برده‌داري، خوي غارتگري و وحشيگري در جنگ‌ها، ديده مي‌شود. وزيران ايراني را مي‌بينيم كه سعي در نظم و انضباط اعمال ديواني دارند امّا خود نيز در پافشاري بر اين عقايد كشته مي‌شوند. شعراي مداح، اين بوقچيان اشاعه قدرت و سلطنت ديده مي‌شوند كه با هجو ديگرشعرا و خنداندن پادشاهان، نقش دلقك را در خيمه شب بازي سلاطين به خوبي ايفا مي‌كنند و در اين ميان «نان پاره‌اي» نيز مي‌يابند. آگاهي از اين اوضاع و تمركز بر قرن ششم شرط رسيدن به دايره كوچك و حركت به ميدان مركزي است. از ميان پادشاهان، امرا، وزرا و علماي قرن ششم، ممدوحين را گزينش مي‌كنيم. با آگاهي از اتّفاقات و حوادث در محيط آنان و نيز روابط آنان با همديگر، جهت حركت را در سمت آذربايجان و شروان مي‌يابيم، اطّلاع و آگاهي از محيط‌هاي پيش‌رو، تصوير مقابل ديدگان را روشن و شفاف‌تر مي‌سازد، امّا همچنان درخشش نور از مركزي‌ترين نقطه، مانع از بهتر ديدن مي‌شود. با ورود به اين ميدان، شروان را حاصلخيز و آباد، در ميان رود كُر و درياي مازندران مي‌بينيم. شماخي را تختگاه شروانشاهان و در همسايگي آن، شهرهاي دربند، گنجه، قَبَله و باكو ديده مي‌شود. اقوام مختلف چون كُرد،‌ ترك،‌گرجي و فارس را مي‌بينم كه در ميان آن رفت و آمد مي‌كنند. پيروان اديان مختلفي چون مسلمانان، مسيحيّان،‌ يهوديان و زرتشتيان نيز در اين شهر گذاري دارند. بازار جدال در ميان شافعيان و حنفيان، صوفيان و فلسفيان گرم است. در گوشه‌اي از ميدان، كشاورزان و پيشه‌وران خميده از بار ماليات نيز ديده مي‌شوند.

شروانشاهان وسيع‌ترين ميدان تصوير را به خود اختصاص داده‌اند. منوچهر را مي‌بينم كه در حال ساخت سدّ باقلاني است، اخستان در حال جنگ با ابخاز و روم، عصمت‌‌الدين و صفوت‌‌الدين نيز سعي در پيشرفت شروان دارند. آندرونيكوس، قهرمان ملّي در حال نبرد در زير ديوارهاي شروان با ابخاز و روم است؛ همام‌الدين حاجب و اسدالدين ديده مي‌شوند كه سعي در بر كشيدن اخستان دارند. ديدن هر كدام از تصاوير چراغي است بر شفافيّت محيط پيرامون و هدايتي است بر مركزي‌ترين نقطه دايره. در شروان به خانه فقيرانه نجّاري وارد مي‌شويم، مردي تند‌خو، با زني گازُر بر آئين مسيحيّت، كه گفته مي‌شود چندي پيش او را به عنوان كنيز از گرجستان آورده‌اند. درخشش نور به اوج مي‌رسد. بر طاقچه‌ي خانه، ديواني ديده مي‌شود كه مي‌گويند سروده‌هاي خاقاني است. بر پيشاني آن دستي مي‌كشيم و آن ‌را باز مي‌كنيم. «هان اي دل عبرت بين از ديده عبر كن هان». عبرت‌پذيري! تاريخ عبر از گذشتگان! تاريخ! اشارات تاريخي! وقايع تاريخي! اين كتاب چه قدر آشنا است! آه يادم آمد اين همان راهنماست. انعكاس اين تصاوير در ذهن (ساختن تاريخ به واسطه تاريخ (ديوان خاقاني)) هنگامي بود كه دكتر پارسا به شرح قصيده‌ي «ايوان مداين» پرداخت و در آن به عبرت‌پذيري از تاريخ در قصايد خاقاني اشاره كرد. توضيحات استاد محترم، القاء كننده اين ذهنيت بود كه شايد انديشه عبرت‌پذيري از تاريخ اوّلين بار توسط خاقاني بيان شده است و اين آغازي بود براي تحقيق و پژوهش در اين زمينه.

فهرست مطالب    

پيشگفتار

مقدمه    

1- بخش اول: مبادي تحقيق      

بيان مسأله      

سؤال اصلي تحقيق (مسئله تحقيق)    

فرضيه تحقيق    

 اهداف تحقيق  

پيشينه تحقيق  

جامعه‌ي آماري  

2- بخش دوم: زندگي‌نامه و آثار  

خاقاني شرواني 

پدر و مادر خاقاني         

القاب و تخلص خاقاني   

آثار خاقاني       

اعتقادات خاقاني

گرايش صوفيانه  

گرايش به صدر اسلام    

گرايش به قلندريه و ملامتيه      

گرايش به تصوف و زهد و مخالفت با فلسفه      

عرفان خاقاني    

اخلاق خاقاني   

سبك آذربايجان  

عوامل پيدايش سبك آذربايجان   

ويژگي سبك آذربايجان   

سبك خاقاني    

فصل دوم: اوضاع سياسي و اجتماعي ايران از حدود ساسانيان تا پايان حكومت خوارزمشاهيان     

2-1. بخش اول: تعريف تاريخ و وقايع تاريخي      

2-1-1. تاريخ     

2-1-2. تاريخ نگاري عربي (جهان اسلام)

2-1-3. تاريخ نگاري ايراني        

2-1-4. واقعه نويسي در تاريخ   

2-2. بخش دوم: اوضاع سياسي ايران   

2-2-1. سلاطين عصر سلجوقي 

- ركن‌الدّين ابوطالب طغرل بن ميكائيل‌ بن سلجوق (429-455 هـ.ق)     

- عضدالدّوله محمّد آلب ارسلان بن جغري (455- 465 هـ.ق)    

- جلال‌الدّين ابوالفتح حسنِ ملك شاه (465-485 هـ.ق)

- ركن‌الدّين ابوالمظفر بركيارق (485-498 هـ.ق) 

- سلطان معزالدّين ابوالحارث احمد سنجر (511-552 هـ.ق)      

- سليمان شاه‌ بن سلطان محمد (554- 556 هـ.ق)     

- ركن الدّين ابوالمظفر ارسلان شاه بن طغرل (556-571 هـ.ق) 

- ركن‌الدّين ابوطالب طغرل بن ارسلان شاه (571-590 هـ.ق)    

2-2-2. اتابكان   

- اتابكان آذربايجان (541-626 هـ.ق)     

2-2-3. خوارزمشاهيان   

2-2-4. موقعيت جغرافيايي شروان        

2-2-5. پادشاهان شروان

- خاندان شيباني

-طبقه اول از خاقان‌ها    

2-2-6. قراختاييان         

2-2-7. آل باوند  

2-2-8. غزنويان  

2-2-9. غوريان   

2-2-10. صفاريان

2-3. بخش سوم: اوضاع اجتماعي ايران 

2-3-1. دورة ساسانيان  

2-3-2. ورود اسلام به ايران      

2-3-3. سامانيان

2-3-4. ورود تركان به ايران        

2-3-5. اوضاع سياسي و اجتماعي ايران در فاصله روي كار آمدن سلجوقيان (430هـ.ق) تا برچيده شدن خوارزمشاهيان (616هـ.ق)     

2-3-6. اوضاع اجتماعي شروان در قرن ششم   

-  استقرار جامعه فئودالي        

-  نظام برده‌داري، كنيزپروري      

- اختلافات عقايد و باورهاي مذهبي و دامنة آن در شروان

- وضع عمومي، زبان، فرهنگ و شعر در ناحيه شروان و گنجه در قرن ششم      

فصل سوم: شخصيّت‌هاي مورد توجّه خاقاني (در ارتباط با وقايع و حوادث مورد اشاره در قصايد)   -

3-1. بخش اول: شاعران گذشته و معاصر خاقاني         

3-1-1. شاعران پارسي‌زبان قبل از خاقاني        

- خاقاني و رودكي        

-  خاقاني و فردوسي (329-411هـ.ق)  

- خاقاني و عنصري ( ؟ - 431 هـ.ق)     

- خاقاني و غضائري رازي ( ؟ - 426 هـ.ق)       

- خاقاني و فرّخي ( ؟ - 429 هـ.ق)      

- خاقاني و عسجدي ( ؟ - 432 هـ.ق)  

- خاقاني و قطران تبريزي ( ؟ - 465 هـ.ق)       

- خاقاني و مسعود سلمان (438-515 هـ.ق)    

- خاقاني و معزّي( ؟ - 521 هـ.ق)        

- خاقاني و سنّايي غزنوي  (467-529 هـ.ق)    

3-1-2. خاقاني شاعران مشهور عرب    

3-1-3. شاعران معاصر خاقاني   

-   ابوالعلاي گنجوي (490-554 هـ.ق)  

-  رشيدالدّين و طواط (480-573 هـ.ق) 

-  اثيرالدّين اخسيكتي (    ؟    - 577هـ.ق)     

-  مجيرالدّين بيلقاني (       ؟  - 586هـ.ق)      

-  جمال‌الدّين عبدالرزاق اصفهاني         

-  فلكي شرواني (   ؟  - 587هـ.ق)     

-  نظامي گنجوي (532-614هـ.ق)       

3-2. بخش دوم: ممدوحان خاقاني و اقدامات آنان

3-2-1. اصحاب دين         

- امام محمد يحيي         

-  امام ناصرالدّين ابراهيم ابواسحق باكويي         

-  ابومنصور حفده (عمده الدّين) 

-  عز شرواني   

-  تاج الدّين       

-  افضل الدّين ساوي    

- امام مجدالدّين خليل   

- عمادالدّين        

- خجنديان        

-قاضي القضات امام احمشاد    

3-2-2. اصحاب قدرت     

3-2-2-1.  شروان شاهان        

3-2-2-1-1. سلاطين    

- ابوالهيجا فخرالدّين منوچهر شروان شاه بن فريدون ملقب به خاقان كبير 

- جنگ‌هاي منوچهر       

- اقدامات منوچهر         

- اخستان        

- جنگ‌هاي اخستان      

-اقدامات اخستان         

3-2-2-1-2. وزراء

- رضي الدّين ابونصر نظام الملك وزير شروان شاه

- موفق الدّين    

- اسدالدّين شرواني     

- همام الدّين علي       

- ملك الرؤسا شمس الدّين محمود بن علي      

- مانك اسفاهدار

3-2-2-1-3. شعرا و اديبان        

- كافي‌الدّين شرواني    

- مهذب الدّين شرواني  

3-2-2-1-4. خانواده      

- عصمت الدّين  

- صفوت الدّين   

- فرزندان شروان شاه (الجيجك خاتون و عضدالدّين فريبرز)         

3-2-2-2. اتابكان

3-2-2-2-1. سلاطين    

- قزل ارسلان    

- سيف الدّين اتابك منصور حكمران شماخي      

- سيف الدّين مظفر      

- محمد بن عبدالرحمن طغان يورك (حكمران خلخال)      

3-2-2-2-2. وزراء

- عزالدّين امير يوسف    

- ملك الوزراء، زين الدّين، وزير عراق       

3-2-2-3. سجلوقيان     

3-2-2-3-1. سلاطين    

- غياث الدّين محمد بن محمود بن ملكشاه بن آلب ارسلان       

- ارسلان شاه   

3-2-2-3-2. وزراء

- جمال الدّين موصلي    

- دستور اعظم، نظام الملك، مختار الدّين

3-2-2-4. خوارزمشاهيان

3-2-2-4-1. سلاطين    

- آتسز خوارزمشاه (علاءالدّين)  

3-2-2-4-2. وزراء

- صدرالدّين مراغي       

- بهاءالدّين محمد بن مؤيد بغدادي        

3-2-2-5. ديليميان        

- نصرت‌‌الدّين اسپهبد اعظم ابوالمظفر ليا لواشير (كيا لواشير)    

3-2-2-6.گرجيان 

- آندرو نيكوس كومنه نوس        

- آندرو و اخستان

- آندرو و خاقاني 

3-2-3. استادان خاقاني 

- نجم الدّين حميد بن علي سيمگر       

- بهاءالدّين، سعيدِ احمد 

- كافي الدّين عم و پسرش (وحيدالدّين) 

3-2-4. اعضاي خانواده  

- پدر و مادر خاقاني       

- رشيد الدّين (فرزندش) 

3-2-5. ممدوحان ناشناخته          

- قطب الدّين، نجم الدّين سپهسالار، ابوالفضل حبستاني

- شهاب الدّين، مويد الدّين        

فصل چهارم: وقايع و حوادث مورد اشاره خاقاني در قصايد

4-1. بخش اول: حوادث و وقايع در ارتباط با خاقاني در مسير سپري شدن زندگي

4-1-1. نخستين دورة زندگي خاقاني (520- 543 هـ.ق) 

4-1-2. دومين دورة‌ زندگي خاقاني (543-571 هـ.ق)    

4-1-2-1. اشاره به وقايع و حوادث مرتبط با خاقاني در فاصلة زماني 543-554هـ.ق       

-  ورود به دربار منوچهر   

- ارتباط با رشيدالدّين و طواط     

- شهرت روزافزون خاقاني

- ارتباط خاقاني با زني روستايي 

- توجّه منوچهر به خاقاني        

- مرگ كافي‌الدّين عمّ    

- مبارزه خاقاني با فلسفه         

- اولين سفر خاقاني (سال‌هاي دربه‌دري)         

-  سفر خاقاني به حج (در حدود 551 هـ.ق)     

- بازگشت خاقاني از سفر حج به سال 552هـ.ق و اتفاقات و حوادث در اين ايام 

- بازگشت به شروان و زنداني شدن خاقاني     

- سفر خاقاني به گنجه و حوادث پيرامون آن (552-554 هـ.ق)  

4-1-2-2. اشاره به وقايع و حوادث مرتبط با خاقاني در فاصله زماني 554 - 571هـ.ق     

-  سد باقلاني   

-  شبه كودتا در شروان در سال‌هاي پاياني حكومت منوچهر      

-  مرگ خليفه عباسي (مقتضي)        

- مرگ پسر عمو (وحيدالدّين) و جمال‌الدّين موصلي و امام ناصرالدّين ابراهيم در حدود 559هـ.ق 

-  به قدرت رسيدن اخستان      

-  زنداني شدن خاقاني در حدود 565هـ.ق       

4-1-3-1. مرگ رشيدالدّين        

4-1-3-2. سفر دوم خاقاني به حج (570 الي 572هـ.ق)         

4-1-3-3.  بازگشت به تبريز و اقامت در آن شهر 

4-2. بخش دوم: وقايع و حوادث مندرج در قصايد خاقاني  

4-2-1. جنگ‌ها و حوادث مرتبط با آن     

4-2-1-1. شروانشاهان  

- فريدون 

-جنگ فريدون شروانشاه با سلجوقيان    

- جنگ فريدون با شهرياران دربند 

- منوچهربن فريدون       

- جنگ منوچهر با طوايف خزر     

- جنگ منوچهر با شورشيان قبچاق (پس از به سلطنت رسيدن، 514-559هـ.ق)

- جنگ منوچهر با ولايت ارّان      

- جنگ منوچهر با آتِل و خزران    

- اقدام عليه سلطنت منوچهر در سال‌هاي پاياني حكومتش      

- اخستان        

- جنگ اخستان با مهاجمان روسي       

- جنگ اخستان با قزل‌ارسلان    

4-2-2-2. سلجوقيان     

- جنگ آلب‌ارسلان با ابخاز        

- جنگ آلب‌ارسلان با روميان      

- حبس سنجر و قتل محمّد يحيي         

- جنگ سنجر با طوايف تركان غَز 

-قتل‌عام خراسانيان و بزرگان دين

- جنگ مغيث الدّين ابوالقاسم محمود بن محمد با گرجستان     

- جنگ سلطان محمود با خليفه عباسي مسترشد       

- جنگ ارسلان شاه سلجوقي (555-571هـ.ق) با ابخازيان       

4-2-2-3. اتابكان 186

- جنگ اتابك ايلدگز (شمس الدّين) با گرجيان     

- جنگ دوم اتابكان با گرجيان     

- جنگ قزل‌ارسلان با طغرل       

- جنگ ميان ليالواشير و اخستان

- كشته شدن عبدالرحمن طغان يورك (حكمران خلخال)  

4-2-2-4. جنگ در مكه  

4-2-3. اشاره به ساخت شهرها و بناها و... به عنوان وقايع تاريخي       

- اقدامات منوچهر شروان شاه (514-559هـ.ق) 

- اقدامات اخستان        

- اقدامات جمال الدّين موصلي   

- اقدامات ملك‌شاه سلجوقي    

4-2-4. حوادث و اتفاقات طبيعي مورد اشاره در قصايد خاقاني    

- پيش‌بيني وقوع خسوف از جانب منجمان        

- زلزله گنجه     

فصل پنجم: نتيجه‌گيري  

5-1. نتيجه‌گيري